Ο εορτασμός του Πάσχα και τα πασχαλινά έθιμα στο Βυζάντιο(*)

(Φωτό 1)

Του Βασίλη Στοϊλόπουλου  Για τους βυζαντινούς προγόνους μας η εορτή του Πάσχα ήταν (όπως και σήμερα) η μεγαλύτερη, η πιο χαρμόσυνη και η λαμπρότερη της Ορθοδοξίας. Η ημέρα της Ανάστασης του Χριστού συνδέονταν και με την «ευφροσύνη των πιστών» μετά την κατάλυση της προηγηθείσας 40ήμερης νηστείας. Γιορτάζονταν για μια ολόκληρη εβδομάδα («Διακαινήσιμος Εβδομάδα») ως «Κυριώνυμος ημέρα». Στη λαϊκή παράδοση η πασχαλινή εβδομάδα ονομάστηκε «Λαμπρόσκολα».

(Φ. 2)

Όπως και σήμερα, στη διάρκεια των προετοιμασιών της γιορτής οι πιστοί καθάριζαν, ασβέστωναν κι έβαφαν τους τοίχους των σπιτιών τους και τις αυλές και έστρωναν στα δάπεδα κλαδιά δάφνης, δεντρολίβανου, μυρσίνης και φύλλα λεμονιάς : «εις τας εν τη εκκλησία ραινομένας δάφνας κατά τας εορτάς».

(Φ. 3)

Οι πιστοί όλων των τάξεων φρόντιζαν να γιορτάσουν τη Λαμπρή με καινούρια ρούχα, τα σημερινά «λαμπριάτικα». Διαβάζουμε στο Πρωχοπρόδρομος (12ος αι.): «Ποίον ιμάτιον μ΄ έρραψες; Ποίον δίμιτον μ΄ εποίκες; Και ποιόν γυρίν μ΄ εφόρεσες; Ουκ οίδα Πασχαλίαν».

(Φ.4)

Το Μεγάλο Σάββατο και την ημέρα της Ανάστασης σε όλη την Αυτοκρατορία τα σπίτια, οι πόλεις και τα χωριά φωταγωγούνταν με ειδικά λυχνάρια («ιδία τε και δημοσία δαψιλεί τω πυρί την νύκτα καταφωτίζοντες»).

(Φ. 5)

Στη διάρκεια της 7ήμερης πασχαλινής αργίας οι Κωσταντινουπολίτες παρακολουθούσαν δημόσια θεάματα και ιδιαίτερα τις δημοφιλείς τότε ιπποδρομίες. Την εβδομάδα αυτή δεν λειτουργούσαν επίσης τα δικαστήρια και μεταξύ των αντίδικων υπήρχε η εξής στιχομυθία: «παρέλθει η ημέρα του πάθους του Χριστού και γυμνάζω την δίκην, εκδικώ την ύβριν». Με διαταγή του Αυτοκράτορα δίνονταν χάρη σε φυλακισμένους με μικρές ποινές, ενώ δεν φυλακίζονταν όσοι υπέπιπταν σε ελαφρά πταίσματα.

(Φ. 6)

Στη 1000χρονη βυζαντινή περίοδο της ιστορίας μας διαμορφώθηκαν και όλα τα σημερινά πασχαλινά έθιμα – με επιρροές ασφαλώς και από τα ανάλογα αρχαιοελληνικά και εβραϊκά. Το έθιμο του οβελία, με ρίζες στη Παλαιά Διαθήκη (Έξοδος), «ο υπέρ την πυράν ψηνόμενος οβελίας» ήταν γνωστό και στους Βυζαντινούς.

(Φ. 7)

Γνωστό ήταν και το βάψιμο και το τσούγκρισμα των αυγών που επίσης σχετίζονται με εβραϊκές θρησκευτικές συνήθειες. Όμως, οι κουλούρες της Λαμπρής με τα μπηγμένα κόκκινα αυγά είναι έθιμο που αρχίζει την βυζαντινή εποχή.

(Φ. 8)

Βυζαντινό έθιμο είναι το «φιλί της αγάπης» ως δείγμα της μεταξύ των χριστιανών αγάπης και ομόνοιας. Δύο βυζαντινοί συγγραφείς του 12ου αιώνα έγραψαν επιγράμματα «εις τον κατά το Πάσχα γινόμενον ασπασμόν».

(Φ. 9)

Αυτό που ξεχώριζε όμως για την λαμπρότητά του ήταν οι μεγαλειώδεις τελετές που γίνονταν την Κυριακή της Αναστάσεως και τις δύο επόμενες μέρες στο αυτοκρατορικό παλάτι. Τα χαράματα της Κυριακής οι αυτοκράτορες, με την πολυπληθή συνοδεία τους και υπό τις επευφημίες του πλήθους που κατέκλυζε τους δρόμους, μετέβαιναν στην Αγία Σοφία για να παρακολουθήσουν τον πασχαλινό όρθρο. Κατά τη μετάβασή τους ακουγόταν επευφημίες όπως:
• Πολυχρόνιον ποιήσοι ο Θεός την αγίαν βασιλείαν σας εις πολλά έτη.
• Ο των πάντων ποιητής και δεσπότης ο αναστάς παραδόξως εκ τάφου και το χαίρε δεδωκώς μυροφόροις τους χρόνους υμών πληθύνοι συν ταις Αυγούσταις και τοις πορφυρογεννήτοις.
• Πάσχα Κυρίου σήμερον καθορώντες μελωδικώς κραυγάζομεν και ομοφρόνως.
• Ο αχρόνως τω Πατρί συμβασιλεύων αυτός, τας ημέρας υμών, δεσπόται, ανυψώσοι ταις νίκαις κατά βαρβάρων.
• Καλώς ήλθον οι δεσπόται συν ταις Αυγούσταις και τοις πορφυρογεννήτοις προσκυνήσαντες του αναστάντος Χριστού την δόξαν.

(Φ. 10)

Κατόπιν, ακολουθούσε το επίσημο γεύμα στο μεγαλοπρεπέστερο διαμέρισμα των ανακτόρων, το «Χρυσοτρίκλινο». Στη χρυσή τράπεζα ομοτράπεζοι του αυτοκράτορα ήταν η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία της Πόλης και ξένοι πρεσβευτές. Σε διπλανά τραπέζια έτρωγαν κατώτεροι άρχοντες, οι ακόλουθοι των ξένων πρεσβευτών με τις εθνικές τους ενδυμασίες αλλά και μερικοί αιχμάλωτοι που απελευθερώνονταν από τις φυλακές. Την πέμπτη ημέρα προσκεκλημένοι του αυτοκράτορα σε γεύμα στη χρυσή τράπεζα ήταν πατριάρχης και μητροπολίτες. Στα διπλανά τραπέζια οι ιερείς του παλατιού και οι ηγούμενοι 12 μοναστηριών. Σήμερα το έθιμο της συμμετοχής στον πασχαλινό εορτασμό της κρατικής εξουσίας διατηρείται (μπορεί κανείς να πει) με την επίσκεψη του Προέδρου της Δημοκρατίας, του πρωθυπουργού και της πολιτικής ηγεσίας σε στρατιωτικές μονάδες. Πηγή: Φαίδων Κουκουλές, «Πασχαλινά Βυζαντινά Έθιμα». (*) Μια μικρή, πασχαλιάτικη «εξιστόρηση», επ΄ ευκαιρία και της «κορωνο-καραντίνας» (αρ. 4)